بررسي ساختار و شيوههای مجلس گويی و سیر تحول آن با تکیه بر متون برجستة ادبی عرفانی تا ابتدای قرن
بررسي ساختار و شيوههای مجلس گويی و سیر تحول آن با تکیه بر متون برجستة ادبی عرفانی تا ابتدای قرن دهمwordچکیده بررسي ساختار و شيوههای مجلسگويي و سیر تحول آن با تکیه بر متون برجستة ادبی عرفانی تا ابتدای قرن دهم
هدف پژوهش حاضر، بررسی «مجلسگویی» به عنوان یکی از گونههای دیرپای سخنوری در فرهنگ و ادبیات ایران است. مجلسگویی به عنوان یکی از شیوههای آموزش در سنت و فرهنگ شفاهی ما به مثابة آیینهای شفاف است که رخدادهای روزگار را در خود جمع و تفسیر نموده و اندیشه‌های صاحبانش را معرفی می‌کند. نگاهی بر تاریخ ادبیات و تصوف، آشکار میسازد که بسياري از آثار متصوفه را مشايخي پدید آوردهاند که خود اهل وعظ و منبر بودهاند و اين شيوه در تدوين و تنظيم برخی از آثار بزرگ حوزة ادب عرفانی نمود يافته است. مسألة اساسی در این زمینه، یافتن شیوهها و ویژگیهای سبکی مجالس از نظر ساختار، زبان و محتوا است. بدین منظور آثاری که با این سبک پدید آمده، از دیدگاه زبان و محتوا تحلیل و بررسی شده است. مجلسگویی به عنوان یکی از شیوههای آموزش در سنت و فرهنگ شفاهی ما به مثابة آیینهای شفاف است که رخدادهای روزگار را در خود جمع و تفسیر نموده و اندیشه‌های صاحبانش را معرفی می‌کند. دستاوردهای این پژوهش نشان میدهد که بیشتر مجالس از حیث محتوا از شیوهها و ویژگیهایی برخوردارند که میتواند به عنوان مؤلفة سبکی آنها در نظر گرفته شود. پرداختن به موضوعاتی مانند ماهیت سخن و وعظ گفتن و آداب سخنوری، تأویل و تفسیر، نقد اوضاع اجتماعی و بزرگان و مشایخ تصوف، آسیبشناسی ناهنجاریهای اجتماعی مذهبی (تعصب، تقلید و جنگ و داوری) یا مسائل بحثبرانگیز تصوف مانند سماع، مسائل کلامی، ویژگیهای مهم مجالس از نظر محتوایی هستند. به لحاظ ساختاری و زبانی نیز موارد زیر را میتوان به عنوان پربسامدترین ویژگیهای مجالس در شمار آورد: نثر خطابی همراه با ندا، امر، نهی و تنبیه، رکن مهم پرسش و کاربرد جملههای پرسشی (اعم از ایجابی و بلاغی)، تحمید، دعا و مناجات، کاربرد فراوان تمثیل و تشبیه، حکایت و داستان، استفاده از زبان گفتار و عناصر فرهنگ شفاهی، سادگی و ایجاز در سخن، بهرهگیری از عناصر موسیقایی کلام، استشهاد به شعر و آیه و حدیث، کاربرد شگرد زبان حال، شیوة گفت و گو و خود اتهامی. در مجموع باید گفت در نظر داشتن مداوم نقش مخاطب در کلام که محوریترین رکن علم بلاغت به شمار میرود؛ موجب رقم خوردن بسیاری از ویژگیهای محتوایی و لفظی در شیوة «مجلسگویی» است.
کلید واژگان: مجلس گویی- ادبیات عرفانی- متون نثر
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: مقدمه 1-1-کلیات...................................... 2 1-2-اهداف تحقیق................................ 4 1-3-اهمیت تحقیق................................ 4 1-4-گفتارهای پایان نامه........................ 5
فصل دوم: مبانی نظری تحقیق 2-1-تعریف مفاهیم............................... 7 2-2-پرسشهای تحقیق.............................. 8 2-3-پیشینة تحقیق .............................. 8 2-4-روش تحقیق ................................ 10
فصل سوّم: تعریف وعظ و خطابه و سیر تاریخی- اجتماعی مجلسگویی 3-1-خطابه و تعریف آن........................... 14 3-2-اجزاء خطابه................................ 16 3-3-تاريخ خطابه در يونان ...................... 16 3-3-1- تفاوت خطابه و مجلسگویی................ 22 3-4-سخنوری در ایران پیش از اسلام................ 23 3-5-فن خطابه در عصر جاهلی...................... 34 3-5-1- ویژگیهای خطابه در عصر جاهلی........... 36 3-6-خطابه در صدر اسلام.......................... 38 3-6-1-خطبای صدر اسلام......................... 44 3-6-1-1- تفاوت خطبه و خطابه................. 44 3-6-1-2- خطبههای پیامبر اکرم (ص)............ 45 عنوان صفحه
3-6-1-3- خطبههای امام علی (ع).................. 51 3-7-زمينههاي سياسي رواج خطابه در عصر اموي...... 56 3-7-1-ویژگیهای خطابة اموی.................... 58 3-8-دولت عباسي و ادب آن عصر.................... 58 3-8-1-خطابه در عهد عباسی..................... 60 3-9- مراکز و شیوههای تعلیم در تمدن اسلامی....... 61 3-9-1- شیوههای تعلیم......................... 66 3-9-1-1- املاء و استملاء......................... 66 3-10- مجالس سخنوری در قرن سوم و چهارم هجري .... 69 3-11- ویژگیها و آداب خطبهها و مجالس وعظ ....... 76 3-11-1-کوتاهی خطبه........................... 76 3-11-2- حمد، دعا و آیات قرآن................. 76 3-11-3- سجع در خطابه........................ 78 3-11-4- موضوع خطبهها......................... 78 3-11-5-رسم پرسش و پاسخ....................... 79 3-11-6- قُرّا و قرائت قرآن..................... 80 3-11-7- قوّالی ............................... 85 3-11-8- حضور معرّف............................ 89 3-11-9- ذکر دعا و صلوات در آغاز و انجام مجلس. 90 3-11-10- برآوردن نیاز سائلان در میانة منبر ... 90 3-11-11- ترک منبر و واگذاری آن به میهمان .... 92 3-11-12- رسم تراشیدن موی در مجالس وعظ........ 92 3-11-13- حضور زنان در مجالس.................. 93 3-12- قصّاص در تمدن اسلامی....................... 96 3-13- مقامه.................................... 99 3-14-ادبیات تصوف .............................. 101 3-15- مجالس وعظ صوفیه.......................... 104 3-16- ملفوظات.................................. 112 3-17- آداب و آسیبشناسی مجالس وعظ............... 114 3-17-1- شناخت قابلیت مخاطب .................. 115 عنوان صفحه
3-17-2- صفت واعظ............................. 116 3-17-3- آسیبشناسی وعظ........................ 118 3-17-4- آداب وعظ در بیان «ابن جوزی» و «عنصرالمعالی» 121
فصل چهارم: ویژگیهای محتوایی مجالس 4-1- تفسیر .................................... 125 4-2-تأویل...................................... 128 4-3-دعا ....................................... 134 4-3-1-مناجات................................. 134 4-3-2-کاربرد آیههای قرآن در دعا.............. 136 4-3-3-موضوع دعا.............................. 136 4-3-4-دعا برای اقشار مردم، پادشاه و بزرگان 137 4-3-5-دعا به فارسی و عربی.................... 139 4-3-6-دعا با جملههای کوتاه و موجز............ 139 4-3-7-دعا به عنوان فتح باب کلام............... 140 4-4- آداب سخنوری .............................. 140 4- 4-1- رعایت اقتضای حال شنونده.............. 140 4-4-2-توصیف مخاطب حقیقی ..................... 145 4-4-3-شناخت ظرفیت و توانایی مخاطب ........... 146 4-4-4- سامان سخن گفتن با لبها نیست........... 151 4-4-5-شیوة اقناع مخاطب و طرح استدلال.......... 153 4-5-نقد اجتماعی................................ 154 4-6-نقد صوفيه، مشایخ و علماء .................. 161 4-7-نقد قرّايان................................. 170 4-8-نقد سماع................................... 173 4-9-نقد و نفي فلسفه............................ 177 4-10- از تقلید تا تحقیق........................ 180 4-11-اتمام حجت................................. 183 4-12-طرح مسائل کلامی............................ 185 4-12-1-رؤیت.................................. 187 عنوان صفحه
4-12-2-بحث استطاعت یا جبر و اختیار.......... 191 4-12-3-کلام الهی.............................. 193 4-13-تأکید بر تلازم شريعت و طریقت............... 194 4-14-پرهیز از تعصّب و داوری.................... 196
فصل پنجم : ویژگیهای لفظی و زبانی مجالس 5-1-ندا یا خطاب................................ 205 5-1-1-ندا با لحن إخوانی و دوستانه............ 206 5-1-2-تنبیه.................................. 212 5-1-3-هشدار و تحذیر.......................... 214 5-1-4-طنز و تهکّم............................. 215 5-1-5-ندا با لحن تحقیر و اهانت............... 216 5-1-6-ندا با لحن نقد و توبیخ................. 218 5-1-7-ندا با لحن تعلیمی و رسمی............... 219 5-2-پرسش ...................................... 221 5-2-1-پرسش ایجابی............................ 222 5-2-1-1-طرح پرسش از سوی گوینده ............... 222 5-2-1-2-پرسش از سوی حاضران مجلس................ 223 5-2-1-3-پرسش مقدّر.............................. 224 5-2-2-شیوة پاسخگویی.......................... 225 5-2-3-پرسش بلاغی.............................. 227 5-2-4-جملههای پرسشی در میان حکایتها ......... 234 5-3-شیوههای امر و نهی و تنبی................... 234 5-3-1-امر ................................... 234 5-3-2-تنبیه و هشدار.......................... 237 5-3-3-نهی.................................... 238 5-4-تحمیدیه.................................... 239 5-5-تخلّص در کلام................................ 242 5-6- شگرد زبان حال............................. 246 5-6-1-از زبان پروردگار خطاب به بنده ......... 249 عنوان صفحه
5-6-2-زبان حال اشخاص ........................ 252 5-6-3-از زبان حیوانات و اشیاء................ 254 5-7-تمثيل و تشبیه.............................. 256 5-7-1-تمثیل معقول به محسوس................... 261 5-7-2-تمثیل محسوس به محسوس................... 263 5-7-3-داستان تمثیلی.......................... 264 5-7-4-تمثیلهای کوتاه و موجز.................. 267 5-7-5-تمثیلهای مفصل و مشروح.................. 270 5-7-6-شروع کلام با تمثیل...................... 272 5-7-7-تمثیلهای شعری.......................... 272 5-7-8-کاربرد عناصر زندگی اجتماعی و طبیعت در تمثیلها 273 5-7-9-ضربالمثل............................... 289 5-8-آغاز سخن با قرآن و حدیث نبوی .............. 293 5-9-گفت و گو................................... 295 5-9-1-گفت و گو در نقل حکايت‌ها .............. 295 5-10-حکایتها و قصهها ......................... 298 5-10-1-قصص قرآنی و برگرفته از تفاسیر......... 299 5-10-2- حکایات عرفا و بزرگان ................ 301 5-10-3-قصههای عامیانة حِکمی................... 303 5-10-4-قصههای تاریخی و نیمه تاریخی........... 306 5-10-5-حکایتهای عصری......................... 307 5-10-6-حکایتهای کوتاه ....................... 308 5-10-7-بیان هدف و نتیجة قصه.................. 311 5-10-8-شیوۀ نقل قصه ......................... 312 5-10-9-شرح و تفصیل در بیان قصه............... 313 5-10-10-بيان شاعرانه در نقل حكايات........... 316 5-11-شیوة کاربرد آیات و روایات................. 317 5-12-ترجمه..................................... 323 5-12-1- ترجمة نوع اول........................ 324 5-12-2- ترجمة نوع دوم........................ 324 عنوان صفحه
5-12-3- همراهی تفسیر و ترجمه................. 325 5-12-4-گزینشهای به جا و دقیق در ترجمه........ 326 5-12-5-موسیقی کلام در ترجمه................... 327 5-13-ایجاز و گزیدهگویی......................... 328 5-14-جملههای کوتاه ............................ 331 5-15-موسیقی سخن در مجالس....................... 335 5-15-1-سجع................................... 335 5-15-2-جناس ................................. 341 5-15-3-تكرار بلاغی............................ 342 5-15-4-استفاده از شعر........................ 343 5-16-خود اتّهامي ............................... 349 5-17-ويژگي‌هاي زبان گفتار ...................... 352 5-18-طبقهبندی عددی ............................ 360
فصل ششم: دستاوردها و پیشنهادها 6-1- دستاوردها ................................ 368 6-2- پیشنهادها................................. 385
فهرست منابع و مأخذ............................. 387 فصل اول مقدمه 1-1-کلیات در ادب پارسی، انجمنهایی که در آن سخنور یا پادشاه و بزرگان کشور، سخنانی را در پند، حکمت و موعظه برای مردم بیان داشتهاند، پیشینهای دراز دارد. برخی این روش تعلیم و تبلیغ را که مجلسگویی، وعظ و خطابه نام یافته است، مؤثرترین رسانة عمومی دانستهاند و گروههای مختلف، به سبب نفوذ مؤثر این روش در میان مردم، در جهت تبلیغ و یا نهادینه کردن اصول و ارزشهای مورد نظر خویش، از آن سود جستهاند. خطابه، وعظ و مجلسگويي، به عنوان يکي از شيوههاي مهم تبليغ، تعليم و تربيت، از دیرباز در تمدن اسلامی مورد توجه بوده است. در ایران نیز، درنگی در تاريخ اجتماعي، سياسي آن نشان ميدهد که مجلسگویی و شيوههاي ديگر اين رسانه تا چه ميزان در «تحولات فکري، فرهنگي و یا انقلابهاي ملی و مردمی همچون قيام ابومسلم، فاطميان، سربداران، رسمي شدن مذهب تشيع در عصر صفوي، پيروزي انقلاب مشروطيت و انقلاب اسلامي، نقش داشته است» (رک. امین، 1377 :30-38). پیش از اسلام وعظ و خطابه در میان عرب وجود داشت؛ اما در حقيقت هنر خطابه و سخنوري با تولد اسلام در ميان عرب رشد بیش از پیش و کارکردهایی تازه یافت. پيامبر اکرم (ص) و ائمة اطهار(ع) خود سخنوراني توانا بودند و یکی از روشهای مهم تبلیغ و تبیین مبانی این دین خطابه بوده است. وعظ و سخنراني هم زمان با تحولات اجتماعي، فرهنگي و سياسي شيوههایي داشته است که گاه در جهت هدايت افکار عمومي و گاه در وارونه جلوه دادن حقيقت عمل نموده است. وعاظ و خطبا، به ویژه پس از استقرار دولت عباسيان، در جهان اسلام نقش تبليغي مهمي ايفا ميکردند و در اذهان عمومی، نفوذ فراوان داشتند. اگرچه برخي از وعاظ هم منسوب به قدرتهاي وقت بودند؛ اما همواره بودند كساني که شجاعانه زبان به نصيحت ارباب قدرت و يا انتقاد تند از آنان ميگشودند. از اين رو نقش گسترده و عميق اين رسانه در جوامع اسلامي و تأثير و تأثر واعظان و مجلسگويان در گونهها و انواع ادبی و زمينههاي فرهنگي، اجتماعي و سياسي آن مسالهاي مهم است که بايد بررسي و تحليل گردد. عرفان و تصوف، يکي از جریانهای مهم و تأثیرگذار در شیوة مجلسگويي است. از آن جا که بسياري از آثار متصوفه را مشايخي پدید آوردهاند که خود اهل وعظ و منبر بودهاند، اين شيوه در تدوين و تنظيم آثار آنان نمود گسترده يافته است. صوفيه مطالبي را که در حضور جمع و بر سر کرسي يا منبر بيان ميکردند، «مجلس»، و اين نوع وعظ و تقرير را «مجلسگفتن» ميناميدند. بسياري از علما و يا عرفاي بزرگ واعظان زبردست زمان خويش بودند و در «بسياري اوقات مجلس وعظ، هم مجلس درس بود و هم مجلس انس و ذوق» (زرینکوب، 1371: 29). به عنوان مثال شیوة سخن نجم رازی در مرصادالعباد «شیوة وعاظ و مجلسگویان قرن ششم و هفتم است و از نظر طرح مطلب و نوع استدلال آثار منصور عبادی و مجلسی از شهرستانی و فیه ما فیه مولانا و معارف بهاءولد را پیش چشم میآورد» (نجم رازی، 1352: 75). اثر سترگ مثنوي نمونة مهم دیگری در اين زمینه است. بعضي از بزرگان ادب، همانند احمد غزالی، سعدي و يا مولوي آثار مستقلي با نام مجالس به عربی و فارسی دارند. خواجه عبدالله انصاري، شیخ احمد جام، عینالقضات همدانی، احمد غزالي، شيخ روزبهان، عبدالکريم شهرستاني، سمعانی، بهاءولد، مولوي و سعدي از جملة کسانی هستند که با تأثیر از شیوة مجالس به خلق آثار بزرگ عرفانی و ادبی دست یازیدهاند. مسأله مهم تحقیق حاضر، یافتن شیوهها و ویژگیهای محتوایی و ساختاری مجلسگویی در متون ادبی- عرفانی است. به عنوان نمونه چگونگی کاربرد تمثیل، حکایت و داستان، امثال، اشعار و یا سجع در مجالس وعظ و تذکیر و روشها و شگردهای مجلسگویان برای تأثیر بیشتر در مخاطب و جلب توجه او از این جملهاند. آداب پیش از مجلس گفتن، ضمن آن و پس از مجلسگویی از دیگر مسائل است. نکتهها و دقایق فرهنگی و یا نقدهای اجتماعی دیگری مانند شیوة توبة حاضران به دست واعظ که خود آدابی ویژه و جالب توجه داشته و یا حضور مؤذن، قاری قرآن، قوّال که در میان بخشهای خطبه به اشارت واعظ به تلاوت قرآن و یا شعرخوانی میپرداخته است و نیز حضور معرّف و معید ، مواردی است که در لا به لای این متون به چشم میخورد و میتواند به نوبة خود دارای اهمیت باشد.
1-2-اهداف تحقیق
یافتن ویژگیهای ساختاری و محتوایی متونی که به شیوة «مجلسگویی» به نگارش درآمدهاند، مسالة اساسی این پژوهش است. در حقیقت جست و جو در این متون، به منظور بررسی و تحلیل «مجالس ادبی- عرفانی» از حیث سبکی و یا یک نوع یا قالب ادبی خواهد بود که با توجه به نتایج پژوهش، این نظریّه حک و اصلاح خواهد شد. در مجموع اهداف تحقیق شامل این موارد است: 1-نشان دادن اهمیت و جايگاه سنت مجلسگويي در فرهنگ و ادبیّات عرفانی. 2-یافتن شيوهها، شگردها و آداب مجلسگويان و واعظان در متون ادب عرفانی. 3-بررسي و تحلیل ویژگیهای لفظی و محتوایی متون ادبی-عرفانی که متأثّر از سبک مجالس پدید آمده است. 1-3-اهمیت تحقیق آن دسته از آثار ادبی که به شیوة مجالس و با تأثیر از سبک مجلسگویان به وجود آمده، از جنبههای گوناگون ادبی، اجتماعی و فرهنگی شایستة بررسی هستند. به کارگيري اين روش از سوي گروههاي ادبی و فرهنگيِ سبکساز نظير عرفا و صوفيه و انعکاس ویژگیهای آن در آثار مهم و دست اول اين جریان، اهمیت و ضرورت تحقیق در مجالس را نشان میدهد. این بررسی ما را در شناخت بيشتر شيوههای نثر صوفیه، چگونگی بیان و طرح مطالب و بسیاری از نکات مهم فرهنگ شفاهی مردم که در این شیوه بازتاب یافته، ياري ميدهد. بررسي همه اين موارد علاوه بر نشان دادن نقش مهم اين رسانه موثر و پر نفوذ و تاثیر آن در پیدایش شماری از مهمترین آثار ادبی فرهنگ ما، سير تحول ساختاري، محتوايي آن را در حوزة متون ادبی نيز روشن مي سازد. 1-4-گفتارهای پایان نامه گفتارهای این رساله در شش فصل تدوین و تنظیم یافته است. دو فصل نخست به کلیات و مبانی تحقیق اختصاص یافته است. در فصل سوم که بحث اصلی این پژوهش آغاز شده است مروری بر سیر تاریخی، اجتماعی و سیاسی وعظ و خطابه و مجلسگویی داشتهایم که از یونان شروع میشود، به ایران پیش از اسلام میرسد و در جریان ظهور اسلام، جایگاه آن در تمدن اسلامی به اوج خود میرسد. فصل بعد به بررسی ویژگیهای ساختاری و لفظی مجالس ادبی-عرفانی میپردازد و در فصل پنجم ویژگیهای محتوایی و معنایی این مجالس بررسی میشود. در فصل ششم و پایانی نیز نتایج و پیشنهادهای تحقیق ارائه میگردد. جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید |
